jak odzyskać dla ludzi zgubioną przestrzeń miejską.
LOKALIZACJA: Chorzów
DATA: 2010/2011
TYP: Projekt dyplomowy.
Politechnika Śląska w Gliwicach,
Wydział Architektury,
Katedra Urbanistyki i Planowania Przestrzennego,
Promotor: dr inż. arch. Szymon Opania
PROGRAMY: Corel Draw
OPIS
Zamieszczony poniżej fragment pracy duplomowej obejmuje badania nad pierwotną strukturą opracowywanej przestrzeni.
TREŚĆ
5.1. Geneza układu przestrzennego: wprowadzenie.
Przestrzeń okolic chorzowskiego Rynku jest intrygująca nie tylko ze względu na nietypowy kształt i formę. Aby odnaleźć logiczną, spójną strukturę obecnego układu przestrzennego, docenić jego kulturową wartość, trzeba spojrzeć głęboko pod warstwę przenikających się, zrealizowanych w różnych czasach rewitalizacji, remontów, wyburzeń i dobudowywania, których ofiarą stał się ład przestrzenny. Trzeba sięgnąć do historii miasta i genezy tej przestrzeni.
W tym rozdziale przedstawiono dwustuletni proces powstawania układu przestrzennego chorzowskiej strefy centralnej, skupiając się w szczególności na pierwotnym wizerunku tego układu. W tym celu wybrano z terenu ścisłego centrum dziesięć różnych obiektów o kluczowym dla miasta znaczeniu. Ich położenie zostało oznaczone na fragmencie planu miasta z przełomu XIX i XX wieku, wizerunki przedstawiono na archiwalnych zdjęciach i pocztówkach. Zamieszczono też krótkie opisy charakteryzujące formę i historię powstania poszczególnych obiektów. Treści te mają pomóc odnaleźć wartościowe cechy istniejącej tkanki, które w projekcie rewitalizacji powinny zostać uszanowane i podkreślone.
 |
| Rys.(5.1./10) Fragment reprodukcji planu Królewskiej Huty z 1886 roku, zawartego w “Fuhrer durch Konigshutte Oberschlesien” (Przewodnik po Królewskiej Hucie na Górnym Śląsku”), wyd. w 1887r. we Wiedniu. Na reprodukcji dodano polskie nazwy ulic i obiektów. Źródło: Krawczyk Jarosław, Nadolski Przemysław „Krolewska Huta - Chorzów Miasto na starych mapach i pocztówkach”, Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe ROCOCO, Radzionków 1998 [6] |
Płyta Rynku
 |
| Rys.(5.1./19) Panorama rynku od strony stawu hutniczego. Na ilustracji rynek jest obsadzony młodymi drzewami, nie ma jeszcze założonych w późniejszym okresie skwerów. Fragment karty pocztowej wydanej przez Paula Gaertnera pod koniec XIX wieku w Królewskiej Hucie. Karta została wysłana w 1899 roku do Konstantynopola. Źródło: Nowak Jacek „Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów 2002 [10]. |
 |
| Rys.(5.1./9) Panorama Rynku: skwer, kamieniczki i spacerowicze. Karta pocztowa wydana około 1911 roku we Wrocławiu Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] W 1868 roku, dekretem królewskim, kilka kolonii robotniczych połączono w jedną jednostkę administracyjną, której nadano prawa miejskie. Przyjęto nazwę Königshütte. Nowe władze stanęły przed poważnym zadaniem scalenia osad w jeden organizm miejski. |
“Wytyczono więc Rynek, który jest centrum każdego miasta, jego sercem, na którym skupia się życie kulturalne i handlowe, przy którym lokują swe siedziby wszystkie ważne dla miasta instytucje. O wyborze jego lokalizacji zadecydowały względy praktyczne: bliskość szlaków komunikacyjnych oraz fakt, że teren był nieatrakcyjny dla kopalni- złoże węgla w tym miejscu nie nadawało się do eksploatacji. Jego kształt został dokładnie zaplanowany, usunięto hałdy i przesunięto bieg drogi Katowice - Bytom, tak, by nie przecinał Rynku. Wokół wyznaczono parcele pod zabudowę.”1
Prostokątna, regularna w kształcie płyta rynku została obsadzona szlachetnymi drzewami, wprowadzono zielone skwery i klomby kwiatowe. Dzięki temu rynek stał się zielonym buforem pomiędzy dymami huty a mieszczańską zabudową kształtującego się centrum miasta. Przez długie lata pełnił rolę reprezentacyjnego placu, miejsca spotkań i spacerów mieszkańców. Wokół rynku ulokowano nie tylko Ratusz, ale także inne najważniejsze miejskie urzędy: Królewski Sąd Rejonowy wraz z Więzieniem Sądowym i biuro Królewskiej Inspekcji Górniczej. Pozostałe parcele zostały zajęte przez hotel, aptekę, sklepy,kawiarnie i kamienice mieszkalne najbogatszych mieszkańców.
W późniejszych latach rynek kilkakrotnie był przebudowywany, jednak zachował swój charakter i funkcję aż do lat 70’ XX wieku. Wtedy to na szczeblu wojewódzkim podjęto decyzję o budowie istniejącej do dziś estakady. Inwestycja była częścią planu budowy trasy przelotowej, łączącej Bytom z Katowicami, miała rozwiązać problemy komunikacyjne województwa. Przytłoczony estakadą rynek stracił status najważniejszej przestrzeni publicznej w mieście. Obecnie pełni rolę parkingu, pętli tramwajowej i placu targowego. Kwestia budowy estakady została szerzej opisana w Rozdziale 6.
5.2. Urząd Pocztowy
 |
| Rys.(5.1./1) Widok na pocztę w kierunku ul. Wolności. Źródło: http://www.forum.chorzow.slask.pl/ [43] |
 |
| Rys.(5.1./2) Budynek poczty oraz pomnik Germanii stojący na placu przed pocztą. Pocztówka wydana w Królewskiej Hucie około 1903r. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
Gmach Urzędu Pocztowego, to dziś jeden z symboli Chorzowa. Neogotycki budynek z barwionej, elewacyjnej cegły klinkierowej powstał w 1892 roku, w 1911 został rozbudowany. Od tego czasu przetrwał w niezmienionej formie. “Jedyną rzeczą, jaka zmieniała się wraz z przemianami politycznymi, był napis widniejący na fasadzie. Keiserische Postamt, Poczta Polska, Deutche Post i znów Poczta Polska.”1
Gmach osadzony został na planie prostokąta, ma dwie kondygnacje i wysoki, kryty czerwoną dachówką dach. Ostrołukowe otwory okienne dekorowane są na krawędziach wałkiem i naprzemiennie kolorowymi płytkami w kolorze zielonym i czerwonym. Główne wejście umieszczone jest w ściętym narożniku i w strefie dachu posiada ażurowy maswerkowy szczyt. Elewacje są rozczłonkowane płaskimi ryzalitami zwieńczonymi szczytami. Szczególnie akcentowana jest przylegająca do budynku ośmioboczna wieża z klatką schodową we wnętrzu. Wieżę wieńczy ażurowa kopuła - pozostałość po napowietrznym systemie telekomunikacyjnym z końca XIX wieku. To właśnie hełm wieży wybrany został na logo miasta i pojawia się na oficjalnych dokumentach i publikacjach obok herbu.
Przed głównym wejściem znajduje się plac, którego historia jest odzwierciedleniem przemian politycznych, jakie były udziałem Chorzowa. Przed gmachem (...) w 1896 roku odsłonięty został pomnik Germanii upamiętniający żołnierzy poległych w wojnie z Danią i Francją. W czasie powstań śląskich został zniszczony. Gdy Chorzów znalazł się w rękach polskich, przyszedł czas, by upamiętnić powstańców. Na tym samym miejscu w 1927 roku prezydent RP Ignacy Mościcki odsłonił pomnik Powstańca Śląskiego. Dumny kowal z młotem i mieczem stał aż do września 1939 roku. Kolejnym pomnikiem był odsłonięty w 1946 roku pomnik Orła Białego, który w latach 70. musiał jednak ustąpić budującej się estakadzie.”1
W tej chwili na placu stoi fontanna projektu biura Franta & Franta, ustawiona w 1998r.
5.3. Ratusz
 |
| Rys.(5.1./11) Front budynku Ratusza Miejskiego (przed przebudową). Fragment pocztówki wydanej na przełomie XIX i XX wieku w Królewskiej Hucie. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
 |
| Rys.(5.1./12) Urząd Miejski po przebudowie w latach 20’. Pocztówka wydana w Królewskiej Hucie w czasie II Wojny Światowej. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
W sześć lat po nadaniu Królewskiej Hucie praw miejskich, w 1874 roku rozpoczęła się budowa ratusza. Budynek wzniesiono w ciągu kolejnych pięciu lat. Znacznie różnił się od bryły, którą widzimy dziś. “Był niższy, nie miał narożnej wieży i skrzydła od ul. Jagiellońskiej. Piękna fasada, arkady i okna sali reprezentacyjnej nadawały mu wrażenia lekkości.“1
Wybudowano go w stylu historycznym, z elementami manierystycznymi i neorenesansowymi. Fasada o dekoracyjnym neorenesansowym kostiumie posiadała środkowy trójosiowy ryzalit, w którym znajdował się reprezentacyjny portal wejściowy o trzech arkadach oraz okna dwukondygnacyjnej sali. Budynek nakryty został dachem mansardowym z licznymi okulusami. W szczycie ryzalitu znajdował się zegar oraz herb miasta. Wnętrze miało układ trójtraktowy, symetryczny, z korytarzem środkowym. Niższa kondygnacja została sklepiona.
O obecnym charakterze siedziby magistratu zadecydowała rozbudowa gmachu w latach 1927-30, wynikająca ze zwiększonych potrzeb lokalowych rozrastającego się aparatu administracyjnego. Chcąc kształtować tożsamość narodową odrodzonej Rzeczpospolitej modernistyczną architekturą zerwano z symboliką neostylowego budynku municypalnego.
Modernistyczna forma “Miała w nowych okolicznościach politycznych symbolizować dążenie do nowego państwowego charakteru Województwa Śląskiego, jego przemysłowego wizerunku, nowoczesności struktury państwowej oraz odwoływała się do siły i mocy poprzez monumentalny charakter architektury.”2 Projekt przebudowy opracował Karol Schayer, pochodzący ze Lwowa architekt, który zrealizował również, między innymi, Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach. Powstało założenie obejmujące narożnik placu rynkowego i ul. Jagiellońskiej. Dominantą pionową stała się masywna wieża z zegarem oraz herbem. System artykulacji ścian od strony ul. Jagiellońskiej opiera się na zestawieniu poziomych podziałów okiennych z płytkimi pionowymi wnękami okiennymi. Elewacja posiada płytkie skrajne ryzality oraz reprezentacyjny ryzalit na osi ul. Powstańców, flankowany dwoma monumentalnymi kolumnami. Elewacja od strony rynku jest gładka i zachowuje układ kompozycyjny budynku pierwotnego. W przyziemiu wieży znajduje się akcentowany portal otoczony pasem dekoracyjnym. Obiekt pomimo swej surowości architektonicznej, prostoty oraz dążenia do funkcjonalizmu, realizuje założenia kompozycyjne nawiązujące do historyzmu.
We wnętrzu ratusza znajdują się bardzo ciekawe przykłady witrażownictwa. Do najstarszych należą witraże znajdujące się w oknach klatki schodowej od strony ul. Jagiellońskiej. Natomiast w reprezentacyjnej sali obrad Rady Miasta znajduje się uznany za najwspanialszy zespół witraży z terenu Górnego Śląska lat 30’. Trzy smukłe okna o podziałach na 18 pól przedstawiają; hutnictwo, handel i przemysł oraz górnictwo.
W późniejszym okresie ratusz jeszcze kilkakrotnie przebudowywano, zaadaptowano poddasze na cele biurowe, jednak żadna z tych inwestycji nie wpłynęła już znacząco na styl i formę budynku.
5.4. Dworzec Kolejowy
 |
| Rys.(5.1./3) Widok budynku dworca od strony peronu kolejowego. W tle ażurowa kopuła poczty. Pocztówka z początku XX wieku. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
 |
| Rys.(5.1./4) Główne wejście na dworzec. Pocztówka wydana w latach 20’ w Krakowie. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
Dzięki dynamicznej rozbudowie linii kolejowej, młode miasto Królewska Huta uzyskało połączenie najpierw z okolicznymi miejscowościami (Hajduki, Świętochłowice, Mysłowice), potem przyłączenie do linii Mysłowice-Wrocław i Szopienice-Poznań, a co za tym idzie: połączenie z całymi Prusami. Pierwszą stację kolejową w Królewskiej Hucie zbudowano w 1860 roku, miała ona charakter towarowy. Dworzec pasażerski otwarto 12 lat później, w początku XX wieku rozbudowano go i zmodernizowano. Niewielki, ale elegancki i funkcjonalny budynek stanął niedaleko rynku i huty, w jego sąsiedztwie wzniesiono gmach poczty.
Obecnie dworzec kolejowy “Chorzów Centrum” jest w opłakanym stanie technicznym i częściowo wyłączony z użytku. PKP uznało go za nierentowny i przeznaczyło do zamknięcia. Jeśli tak się stanie, Chorzów straci połączenie kolejowe, które dzięki strategicznemu położeniu węzła w centrum miasta miało szansę rozwiązać wiele komunikacyjnych problemów mieszkańców.
5.5. Huta Królewska
 |
| Rys.(5.1./13) Widok na hutę od strony obecnej ul. Katowickiej -ówcześnie Beuthenerstrasse. Pocztówka wydana około roku 1905 w Gliwicach Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
 |
| Rys.(5.1./14) Widok na hutę od strony nie istniejącej dziś Huttenstrasse. Źródło: www.forum. chorzow.slask.pl [43] |
5.6. Hala Targowa - Posti
 |
| Rys.(5.1./5)Widok na halę targową od ulicy Katowickiej. Karta pocztowa wydana w Królewskiej Hucie. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
 |
| Rys.(5.1./6) Widok na halę targową od strony południowej. Karta pocztowa wydana przed 1920 rokiem. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
Powierzchnia wynosiła 3600m2, cała hala posiadała oświetlenie elektryczne, windy łączące magazyny ulokowane w piwnicach, ze stoiskami na poszczególnych kondygnacjach oraz urządzenia chłodnicze umożliwiające przechowywanie mięsa w 65 schładzanych komórkach. Bocznica kolejowa zapewniała łatwy transport towarów.
W hali znajdowało się 315 stoisk rzeźniczych, 102 stoiska z innymi produktami spożywczymi (...) oraz 153 stoiska dla handlujących innymi towarami, a także restauracja i bar mleczny.
Jak wynika z tego opisu, chorzowska Hala Targowa, a właściwie Hala Targowa w Królewskiej Hucie, była na owe czasy szczytowym osiągnięciem połączenia myśli handlowej, urbanistycznej i inżynierskiej. Od jej otwarcia do likwidacji w latach 60’ (...) hala służyłą mieszkańcom miasta i była jego ozdobą.
Na początku lat 70’ “zmodernizowano” obiekt zmieniając nie tylko przeznaczenie, ale i oszpecając bryłę.”1
5.7. Królewska Inspekcja Górnicza
 |
| Rys.(5.1./15) Wschodnia pierzeja Rynku z budynkiem Królewskiej Inspekcji Górniczej Źródło: http://www.forum.chorzow.slask.pl/ [43] |
 |
| Rys.(5.1./16) Front budynku Królewskiej Inspekcji Górniczej. Źródło: http://www.forum.chorzow.slask.pl/ [43] |
W latach międzywojennych mieścił “(...)mózg i centralę wytwórczości siły motorowej całego przemysłu górnośląskiego (...)”- tak w 1927 roku Adam Pobog Rutkowski w książce “Historja Miasta Królewskiej Huty” opisywał rolę Skarbofermu, czyli biura Polskich Kopalni Skarbowych Na Górnym Śląsku. Była to spółka administrująca państwowe kopalnie węgla przejęte od Niemców po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Po II Wojnie Światowej biura Skarbofermu zajęły nowe instytucje społeczne i gospodarcze. Dziś ma tam swoją siedzibę bank, zaś o historycznej funkcji świadczy jedynie umieszczony na frontowej ścianie herb górniczy.
5.8. Synagoga
 |
| Rys.(5.1./7) Widok w dół ul. Wolności. Na pierwszym planie bryła synagogi Pocztówka wydana przed I Wojną Światową w Dreźnie. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
5.9. Ulica Wolności
 |
| Rys.(5.1./8)Widok w dół ul. Wolności od obecnej ul. Sobieskiego. Pocztówka z 1907 roku. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
To właśnie tym wydarzeniom zawdzięcza swoje powstanie ul. Wolności: na skraju relaksująco szumiącego lasu, wzniesiono Dom Zdrojowy, domy wczasowe, muszlę koncertowa i biura Uzdrowiska. Ulica stała się też główną arterią komunikacyjną południowej części miasta, łącząc tereny Huty Królewskiej z kolonią górnołagiewnicką. Oś ulicy zlokalizowano równolegle do trakcji kolejowej. Wznosząc się lekko w kierunku północno-wschodnim, ulica prowadzi wprost do chorzowskiego Rynku, choć dominantą zamykającą jej wylot przez lata były charakterystyczne sylwety kominów Huty Królewskiej.
“Typową zabudowę ulicy stanowią kamienice mieszczańskie o różnorodnym charakterze funkcjonalnym, dyspozycji wnętrz, jak i wystroju elewacji. Kamienice te wznoszone były na przełomie XIX i XX wieku. Ich elewacje reprezentują bardzo ciekawe (...) założenia architektoniczne. Powstawały wówczas kamienice o stylistyce neogotyckiej, neorenesansowej, neobarokowej czy secesyjnej. Charakterystycznym elementem tych realizacji było zastosowanie cegły elewacyjnej do opracowania fasady. W kamienicach obok funkcji mieszkalnych o dużych, kilkusetmetrowych mieszkaniach były lokalizowane sklepy, warsztaty rzemieślnicze, składy i magazyny, restauracje, kawiarnie, kina. Budynki te wznosili dla miejscowych inwestorów budowniczowie wywodzący się z lokalnego środowiska.” 2
W początku lat 90’Urząd Miasta podjął próbę przywrócenia społeczeństwu publicznej i reprezentacyjnej przestrzeni miejskiej, którą utracono w Rynku na skutek budowy estakady. Wybrano ulicę Wolności jako tę, która może spełnić pokładane oczekiwania i poddano jej fragment rewaloryzacji. Dziś ulica, nazywana popularnie „Wolką”, jest najbardziej znaną ulicą miasta. Przez pewien czas na tym reprezentacyjnym deptaku toczyło się całe życie miasta, niestety - podobnie jak wiele innych deptaków - dziś zdominowany jest przez placówki banków. Rolę przestrzeni miejskiej zaczęły pełnić pasaże handlowe hipermarketów (Silesia City Center) i to tam toczy się życie towarzyskie. Mimo to, na ul. Wolności nadal można zrobić zakupy, spędzić miło czas w licznych kawiarniach, restauracjach czy pubach oraz uczestniczyć w życiu kulturalnym.
5.10. Staw Hutniczy
 |
| Rys.(5.1./17) Staw Hutniczy i kamieniczki obecnego pl. Hutników. Pocztówka wydana w Lipsku w 1906 roku. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
 |
| Rys.(5.1./18) Spacerowicze na promenadzie koło stawu. Pocztówka wydana w 1904 roku w Królewskiej Hucie. Źródło: Nowak J. “Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów[10] |
Warunki zostały spełnione, jednak lokalizacja nie okazała się szczęśliwa dla mieszkańców. Okoliczne domy po obfitszych opadach bywały zalewane wodą ze stawu, a woda, początkowo czysta, na skutek zanieczyszczeń przemysłowych przestała nadawać się do użytku. Natomiast promenada, zamiast trasą spacerów mieszczan, stała się miejscem uczęszczanym przez margines społeczny. Ostatecznie staw został zlikwidowany w 1955 roku. Na jego miejscu znajduje się zazieleniony plac Hutników z pomnikiem hrabiego Fryderyka von Redena (odsłonięty w 2002 roku) oraz nieczynna pętla tramwajowa.
5.11. Wytyczne projektowe
1) Historia zastanego układu przestrzennego, choć niezbyt długa, jest zaskakująco bogata. Mieszają się tu wpływy pruskie/niemieckie z polskimi, zabudowa industrialna z uzdrowiskową. Historyzm, secesja, modernizm, funkcjonalizm, socrealizm i postmodernizm walczą o swoją pozycję w kształtowaniu oblicza miasta. Należy uszanować tę różnorodność, podejmując jednak kroki w celu wprowadzenia ładu przestrzennego, który w chwili obecnej został zasłonięty przez “rywalizującą” ze sobą architekturę.
2) Wymienione obiekty i struktury charakteryzują się wysoką jakością, stanowią wartość historyczną i tożsamościową dla miasta. Zasługują na zaakcentowanie ich pozycji w tkance urbanistycznej.
3) Ze względu na złożoność problemów i zły stan techniczny obiektów, proces rewitalizacji musi przebiegać wieloetapowo. Dotyczy to szczególnie terenów byłej Huty Kościuszko, a w dalszej kolejności płyty Rynku.
4) Utrata wartościowej, kluczowej dla miasta przestrzeni publicznej, jaką był Rynek jest niepowetowaną stratą. Skutkuje nie tylko zatraceniem dziedzictwa kulturowego, ale również dezintegracją całej przestrzeni centrum. Odzyskanie tej przestrzeni dla życia miejskiego staje się kluczowym celem w procesie rewitalizacji.
Inne opublikowane fragmenty pracy dyplomowej.
1. Nowak Jacek „Chorzów na starej pocztówce” Studio KWADRAT, Chorzów 2002 [10].
2. Gałuszka M., „Chorzów wczoraj- Konigshutte gestern”, Wydawnictwo „Wokół Nas”, Gliwice 1998 [2]
Bardzo interesujące. Pozdrawiam serdecznie.
OdpowiedzUsuń